Powstanie ogłoszone „Manifestem 22 stycznia” zostało skierowane przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Zakładało utworzenie niepodległego państwa, równe prawa dla wszystkich obywateli oraz uwłaszczenie chłopów. Ten zryw niepodległościowy miał charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się przegraną. Według akt Zarządu Naczelnika Siedleckiego Wojennego Oddziału w powiecie radzyńskim za uczestnictwo w nim było represjonowanych 169 osób, w tym 1 kapłan. Powstanie osiągnęło jednak część celów politycznych, jakie postawili sobie jego organizatorzy. Przyczyniło się m.in. do zahamowania ugodowej wobec zaborcy polityki reprezentowanej przez polskie elity Królestwa. Pamięć o nim ożywiała w późniejszym czasie nastroje patriotyczne, co według części historyków przyczyniło się do odzyskania niepodległości w 1918 r.

W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. miały miejsce krwawe starcia w 33 miejscowościach. Jedną z nich był Radzyń, który został objęty planem działania podlaskiej organizacji narodowej i stanowił ważny punkt na linii traktu brzeskiego. Celem powstańców było uniemożliwienie komunikacji między Warszawą a Cesarstwem Rosyjskim, a także chęć zatrzymania przerzutu wojsk w granice Królestwa Polskiego. Aby tego dokonać zakładano opanowanie sześciu miejscowości – Kodnia, Kocka, Radzynia, Międzyrzeca, Parczewa i Włodawy. Ostatecznie, do ataku na trzy ostatnie z wymienionych miast w ogóle nie doszło.
Radzyń, będący siedzibą powiatu, skupiał władze administracyjne, sądowe i wojskowe. Tutaj stacjonowało ponad 2 tys. żołnierzy rosyjskich, którzy mieli do dyspozycji 24 działa. Atakiem na Radzyń dowodził Bronisław Deskur, dziedzic Horostyty, który był też naczelnikiem powstania w powiecie radzyńskim. Późnym wieczorem 22 stycznia zarządzono zbiórkę powstańców na skrzyżowaniu dróg prowadzących do Wohynia, Parczewa i Radzynia. Podzielili się oni na trzy grupy dowodzone przez: Bronisława Deskura (który czuwał też nad całością), Marcina Pyrkosza (weterynarza powiatowego, który w samym Radzyniu przygotowywał mieszczan do walki) i Jasieńskiego. Ich uzbrojenie było bardzo słabe, m.in. dubeltówki, kosy, siekiery i drągi w niewystarczającej liczbie dla wszystkich. Celem ataku na Radzyń było przede wszystkim pojmanie rosyjskich naczelników. Jako pierwszy wyruszył Pyrkosz, który dla dania sygnału innym zapalił słomę na rynku. Następnie zajął mieszkanie z rosyjskimi oficerami, gdzie rozegrała się ostra walka. Niestety podstępem sprowadzeni żołnierze rozbili ludzi Pyrkosza, a on sam poległ zakłuty bagnetem. Druga część oddziału Pyrkosza, którą dowodził Michałowski, miała za zadanie ująć głównego komendanta przeciwników – generała Kannabicha. Ta część planu udała się, ciężko ranny generał wraz z oficerami został usunięty z pola walki. Natomiast zadaniem Deskura było rozbicie straży i zajęcie dział, co udało mu się stosunkowo łatwo. Jednak nie miał koni by ruszyć z działami z miejsca. W międzyczasie rozpoczął się ostrzał powstańców, do którego dołączyli się żołnierze przybyli na odsiecz oblężonym. W ten sposób udaremniony został atak na Radzyń a powstańcy byli zmuszeni do odwrotu.
Jedną z radzyńskich pamiątek powstania jest zbiorowa mogiła przy ulicy Powstańców Styczniowych. Znajduje się ona w miejscu, gdzie władze carskie przeprowadzały egzekucje skazanych na śmierć. Mogiła została usypana z inicjatywy ks. dziekana Tadeusza Osińskiego i rodziny Prejznerów w rocznicę wybuchu tego zrywu niepodległościowego. Pierwotnie składała się z czworokątnego nasypu, w którym od frontu znajdowała się furtka. Wewnątrz umieszczony został drewniany krzyż z tabliczką. Z czasem mogiła uległa jednak zniszczeniu. Obecnie nasyp jest znacznie mniejszy, w narożnikach którego widoczne są słupki-znicze. Po bokach rosną dwie okazałe lipy, a całość jest ogrodzona metalowym płotkiem z furtką od przodu. Wymieniony został też krzyż, do którego przymocowana jest nowa tabliczka. Zobaczymy na niej czarny krzyż, liść palmowy oraz napis: „Ś. P. / POLEGŁYM ZA WOLNOŚĆ BOHATEROM POWSTANIA / 1863 r. / NA MIEJSCU STRACENIA i TU POCHOWANYM / 1. PYRKOSZ MARCIN LAT 37 DN. 23.I.1863 r. / 2. MOTYCZYŃSKI KAROL LAT 38 DN. 23.I.1863 r. / 3. DREWNOWSKI STEFAN LAT 27 DN. 6.I.1863 r. / 4. KRASOWSKI RAJMUND LAT 25 DN. 6.I.1863 r. / i INNI NIEZNANI / Cześć Ich Pamięci /”. Tabliczka stanowi odwzorowanie oryginału z okresu międzywojennego. Zawiera jednak dwa błędy – w przypadku daty śmierci Stefana Drewnowskiego i Rajmunda Krasowskiego powinno być 6.II.1863 r.
Mogiła upamiętnia czterech powstańców: poległych w tragiczną noc z 22 na 23 stycznia 1863 r. – Marcina Pyrkosza i Karola Motyczyńskiego, a także Rajmunda Krasowskiego i Stefana Drewnowskiego. Dwaj ostatni mieli brać udział w ataku na Parczew, jednak z powodu małej liczebności wojsk i braku szans powodzenia akcji dołączyli do radzyńskich powstańców. Niestety zostali schwytani i trafili do więzienia mieszczącego się w piwnicach radzyńskiego pałacu. W wyniku przeprowadzonego śledztwa 6 lutego 1863 r. zostali rozstrzelani.

Mogiła jest pod opieką Szkoły Podstawowej nr 1 w Radzyniu noszącej imię Bohaterów Powstania Styczniowego. Wraz z zadrzewieniem wpisana została do rejestru zabytków województwa lubelskiego.







Bibliografia
1.    Pożarowszczyk J., Powstanie styczniowe w powiecie radzyńskim. Walki powstańcze 1863-1864, Radzyńskie Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych, Radzyń Podlaski 2011.
2.    Rogalski A., Atak na Radzyń. Przygotowania w zaścianku, Radzyńskie Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych, Radzyń Podlaski 2013.
3.    Wasak A., Radzyń Podlaski. Wielka historia małego miasta, Radzyński Ośrodek Kultury, Radzyń Podlaski 2018 s. 179-183.
4.    Leszczyńska D., Miejsca pamięci w powiecie radzyńskim, Powiat Radzyński, Radzyń Podlaski 2011, s. 15-18.
5.    Semeniuk T., Kalendarium dziejów Parafii Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim oraz Dekanatu Radzyńskiego, Radzyńskie Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych, Radzyń Podlaski 2011.
6.    Katalog Powstańców Styczniowych – https://genealogia.okiem.pl/powstanies/index.php



Tekst i zdjęcia: Robert Mazurek
[MSz]