Wikipedia pisze wprost: "Dzięki działalności m.in. Stanisława Kostki Potockiego i Ignacego Potockiego Polska jako pierwszy kraj w Europie otrzymała nowoczesną konstytucję". Warto dodać, że obaj ze szczególną troską zajmowali się edukacją.
Jak się to stało?
Przede wszystkim przypomnijmy, że w epoce oświecenia, której w Polsce owocem była Konstytucja, właścicielami Radzynia byli Eustachy i Marianna Potoccy. Oboje pochodzili z rodzin, które zasłynęły patriotyzmem, ich przodkowie odznaczyli się w walkach w obronie Ojczyny. Ona – wnuczka Stanisława Antoniego Szczuki uczestnika odsieczy wiedeńskiej, sekretarza Jana III Sobieskiego, on prawnuk Stanisława "Rewery" Potockiego, który ocalił życie królowi Janowi Kazimierzowi w bitwie z Kozakami pod Zborowem, co miało miejsce 15 sierpnia 1649 roku. ( Spójrzmy na ryzalit główny pałacu od strony dziedzińca, po prawej stronie znajdziemy tam rzeźbę związanego Kozaka, po rzeźbie Turka pozostała tylko noga z łańcuchem). Oboje należeli do ówczesnej elity – kulturalnej i politycznej kraju, Eustachy był nawet jednym z poważniejszych kandydatów na króla. Swoje dzieci wychowywali w duchu patriotyzmu i zaangażowania w sprawy państwa. Pięciu ich synów było uczniami Collegium Nobilium – nowoczesnej szkoły synów magnackich i bogatej szlachty założonej w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego (1740 r.), wspieranej przez Potockich. Celem szkoły było kształcenie młodego pokolenia Polaków w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju i wychowywanie uczniów na przyszłą elitę społeczeństwa.
Nauka w Collegium Nobilium trwała 8 lat, był więc czas nie tylko na kształcenie, ale i wychowywanie. Warto dodać, że Radzyń był ulubionym miejscem wakacyjnego odpoczynku młodych Potockich, w tym Stanisława Kostki i Ignacego, współtwórców Konstytucji 3 maja.
W czasie, gdy formułowano poszczególne artykuły konstytucji, Marianna i Eustachy już nie żyli (zmarli oboje w lutym 1768 r.). Podczas trwających latami działów majątku, Pałac trzykrotnie zmieniał właścicieli (najpierw był nim najstarszy z braci Potockich – Kajetan, potem najwybitniejszy – Kostka Potocki, następnie - także w dobie Sejmu Wielkiego - Jan).
W tym czasie Ignacy oraz Stanisław Kostka byli czołowymi postaciami w życiu publicznym kraju i należeli do grona najbardziej czynnych działaczy Stronnictwa Patriotycznego w dobie Sejmu Wielkiego, zaangażowanych w prace nad Ustawą Zasadniczą i reformy kraju, szczególnie dotyczące oświaty.
Urodzony w Radzyniu Ignacy Potocki na Sejmie Rozbiorowym (1773-75) został członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Był nim przez 21 lat (1773 – 1794). Na zlecenie KEN w roku 1774 opracował projekt reform szkolnictwa średniego, którego wynikiem był Przepis na szkoły wojewódzkie, był też inicjatorem i przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (1775-1788). Posłował na Sejm Wielki.
Stanisław Kostka od 1782 był posłem i członkiem Rady Nieustajacej, autorem Zasad do poprawy rządu oraz Projektu do reformy rządu. W dobie Sejmu Wielkiego zasłynął jako znamienity mówca, badacze doliczyli się około 300 wystąpień sejmowych.
Obaj bracia Potoccy brali udział w wydarzeniach, które doprowadziły do uchwalenia Ustawy Zasadniczej, Stanisław Kostka był jednym z założycieli, członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Obaj bracia są autorami "O ustanowieniu i upadku Konstytucji Trzeciego Maja".
Warto dodać, że podobnie jak brat wielką wagę przykładał do kształcenia i wychowania młodzieży, zaangażował się w działalność oświatową, przyczynił się do rozbudowy szkolnictwa, szczególie elementarnego, ale także do powstania Uniwersytetu Warszawskiego. W lutym 1807 r. został Prezesem Izby Edukacyjnej w Komisji Rządzącej, od 1810 r. był dyrektorem Edukacji Narodowej. W Królestwie Kongresowym przyjął kierownictwo Wydziału Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego (później Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).
Radzyń miał dogodne położenie między Warszawą a Lublinem (Ignacy Potocki był wówczas właścicielem Kurowa – obecnie powiat puławski), był reprezentacyjną siedzibą rodu i często gościł wybitne osobistości z kręgu rodziny i znajomych Potockich. Jest w dużej mierze prawdopodobne, że osoby tak zaangażowane w życie publiczne jak Ignacy i Stanisław Kostka w okresie ożywionych dyskusji i działań zmierzających do zreformowania kraju, dyskutowały o tym w komnatach pałacu, który był miejscem spotkań rodzinnych i towarzyskich.
Oprac. Anna Wasak Wydział Organizacyjno-Prawny Urzedu Miasta Radzyń Podlaski
SK [ja]
Kwiecień 2024
